جلوه‌های دلدادگی

شهرستان ساوجبلاغ در استان البرز از قدمتی دیرینه در تعزیه خوانی در ایام عزاداری سالار و سرور شهیدان، اباعبدالله الحسین (ع) در ماه های محرم و صفر برخوردار است و قدمت تعزیه در این شهرستان به صدها سال می رسد.
هنر تعزیه ابزار خوبی برای انتقال مفاهیم و دیدگاه عاشورائی است که قرن هاست در میان شیعیان رواج داشته است.
هنر آئینی و مذهبی تعزیه، یکی از ماندگارترین هنر و آیین های ایرانی است که می تواند مصائب عاشورا را با زبانی بسیار گویا و هنرمندانه منتقل کند.
حسینیه اعظم برغان که در روستای برغان شهرستان ساوجبلاغ واقع شده، هر ساله در دهه اول محرم شاهد اجرای نمایش آئینی تعزیه است.
این حسینیه که قدمت آن به سال 931 هجری قمری و زمان شاه طهماسب صفوی باز می گردد به صورت یک بنای یک طبقه به منظور برگزاری آیین سنتی تعزیه خوانی ساخته شد و در دوره قاجار طبقه دوم به آن افزوده شد که در زمان خود شکل معماری آن منحصر به فرد بوده است.
مراسم تعزیه خوانی در این حسینیه قدمتی طولانی دارد. حاج رحیم حق پرست پیرمرد سفید مویی که حدود 70 سال دارد و در این حسینیه خادم عزاداران امام حسین (ع) بوده است، می گوید: در زمان های قدیم حسینیه اعظم به این صورت مسقف نبود، بلکه با برافراشتن چادر به صورت خیمه، حال و هوای خیمه حسینی پیدا می کرد.
وی درمورد افراشتن خیمه و چادر امام حسین (ع) در این حسینیه گفت: در آن زمان که ما جوان بودیم، چادر حسینیه که چند تکه بود را روی کول خود می گذاشتیم و با وصل کردن به تیرهای 15 متری که سرش رو مهار می بستیم، با طناب می کشیدیم و محکم به لبه های ستون های افقی که از دیوارهای حسینیه بیرون زده بود می بستیم.
حق پرست افزود: قدیم ها تعزیه توسط افراد محلی و بومی برغان در 10 شب اول محرم با برگزاری تعزیه حضرت موسی بن جعفر و شاه چراغ، فتاح، مسلم بن عقیل، حضرت قاسم، حضرت علی اکبر، حر ریاحی و تعزیه حضرت اباالفضل (ع) و امام حسین (ع) در تاسوعا و عاشورای حسینی خوانده می شد.
وی اضافه کرد: تعزیه مربوط به بازار شام و حضرت رقیه (س) نیز آخرین تعزیه هایی بود که در حسینیه اجرا می شد.
این شهروند اظهار داشت: زمان های قدیم زنان برغانی با چادر های کرباسی می آمدند به حسینیه و کنار حسینیه در عزاداری امام حسین (ع) شرکت می کردند.
حق پرست گفت: صدای تعزیه خوانی، شیپور و طبل تعزیه در 10 شب محرم تو تمام کوچه ها و باغ های برغان شنیده می شد.
وی یادآور شد: آن زمان بلندگو و این همه تجهیزات برای تعزیه خوانی نبود هرچند سخت بود ولی با حال و هوای حسینی که ایجاد می شد این سختی ها به نظر نمی آمد و مردم از برپایی این آیین بسیار فیض می بردند.
مصطفی کرمی عضو هیئت امنای حسینیه اعظم برغان هم گفت: نمای این حسینیه به صورتی معماری شده که حدود 30 طاقه در آن تعبیه شده است.
وی افزود: این حسینیه دارای چهار قسمت متفاوت است، ضلع شمالی این بنا شاه نشین و متعلق به رجال است و قسمت جنوب طبقه
دوم متعلق به زنان رجال و دو سمت شرقی و غربی دارای حجره های کوچک و بزرگ در طبقه اول که متعلق به خاندان های برغان و
مردم عادی بود که جایگاه مردان و طبقه دوم نیز جایگاه زنان بوده است.
کرمی گفت: در قسمت بالایی تالار شاه نشین، سربازان و محافظین امیران استقرار می یافتند.
وی افزود: طاقی های پایین را حجره و طاق های بالایی را معجر که در زبان عربی به معنی پوشش و حجاب است در زمان قدیم نامگذاری کرده بودند.
کرمی اظهار داشت: در زمان های قدیم جلوی طاقه های زنان سیاهه می کشیدند برای اینکه حجاب برای خانم ها حفظ شود.
وی درمورد طاقه ها گفت: در زمان قدیم هر خاندان چند روز قبل از آغاز ایام محرم با نصب فرش های شش متری که تمثال امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) در وسط آن تعبیه می شد و نیز با نصب پارچه های سیاه اقدام به سیاه پوش کردن طاقه خود می کردند.
کرمی گفت: کف حسینیه یک متر و نیم گودتر از بنای حسینیه بود و به شکل گودال قتلگاه و نیز برای انجام سیستم سرمایشی در تابستان و گرمایشی در زمستان به این شکل و شمایل ساخته شده بود.
وی یادآور شد: سقف حسینیه در زمان های قدیم به صورت چادر و خیمه ای شکل بوده است که این چادر نیز توسط زنان برغان با دست بافته می شد، در این حسینیه آیین تعزیه خوانی برگزار می کردند.
حسین ایزدیار یکی دیگر از اعضای هیات امنای حسینیه اعظم برغان در خصوص برگزاری آیین سنتی تعزیه در این حسینیه گفت: چادر حسینیه 12 تکه بزرگ که هر تکه چادر 12 متر بود و این چادر بر روی تیرک های 18 متری سوار می شد.
وی افزود: اما این خیمه در شرایط جوی نامناسب مشکلاتی را برای برگزاری آیین تعزیه خوانی فراهم می کرد که چند سالی است برای برطرف شدن این مشکل از طرف یکی از اهالی برغان این حسینیه مسقف شده است.
ایزدیار اضافه کرد: کف این حسینیه گود است و این حسینیه به صورت استادیوم با داشتن سه سکو در اطراف گودال محل استقرار عزاداران جهت تماشای تعزیه بود که متاسفانه با سیلی که در چند سال گذشته در برغان جاری شد این گودال به گود پر از آب تبدیل شد که برای حفظ این میراث 10 سال پیش از طرف اداره میراث فرهنگی این حسینیه بازسازی شد و کف حسینیه سنگ فرش و سکوها صاف شدند و از آن زمان با کمک اهالی و نذورات آنها برای این حسینیه در قالب نذر صندلی جایگزین نشستن بر روی سکوهای سنگی شد.
داوود کیا زیاد یکی از اعضای هیات امنای حسینیه اعظم برغان هم درباره برگزاری آیین سنتی تعزیه در این حسینیه گفت: در این حسینیه در زمان های قدیم تا اواخر دهه 40 تعزیه خوانی توسط افراد بومی برگزار می شد.
وی افزود: در آن زمان ملا محمد بکایی، ملا غلام حسین کیا، ملا یداالله کیا، امام خوان تعزیه و علی رحیمی شهادت خوان، میرزا ابوالقاسم بکائی هم معمم تعزیه خوان، عباس ایزدیار مخالف خوان، ناصر رحیمی، علی اکبر برغانی، ملا محمد برغانی، سید آقا تالیانی، ملا محمد و نجیب االله سنجی، سید محمد و جلال قریشی، محمد علی امیری، حسین خدابنده لو از افراد محلی هستند که از سال 1310 تا 1349 در این حسینیه آیین تعزیه خوانی را برگزار کردند.
وی گفت : محمد میرزا اولین شیپورچی روستا در تعزیه بود و لطف االله یزدان پرست و مرتضی صفاری از کسانی بودند که دراین حسینیه جزء افراد غریبه ای بودند که بعدها به جمع این تعزیه خوانها پیوستند.
کیا زیاد بیان داشت: از ابتدای ایام محرم به مدت 10 شب آیین تعزیه خوانی برگزار می شد اما اکنون این آیین با تعزیه خوانانی ازشهرستان های تهران، قزوین، ملایر، و روستاهای سنج، سیبان دره، دروان، سرحه از اطراف برغان برگزار می شود.
وی گفت: در چند سال گذشته از اهالی بومی این روستا برای تعزیه خوانی استفاده نشده است اما سعی شده با بکارگیری استادان درزمینه مخالف خوان و موافق خوان، جوانان این روستا برای تعزیه خوانی و برگزاری این آیین در روستا آموزش های لازم داده شود.
کیا زیاد با اشاره به طاقه های حسینیه برای خان های مختلف روستا گفت: طایفه هایی که در این روستا برای خود طاقه داشتند طایفه کیا، فروزنده، مهرور، رحیمی، بزرگ مهر، جمشیدی، صانعی، خدابنده لو از جمله طایفه هایی هستند که هر کدام طاقه مخصوص به خود داشتند و از طرف هر طاقه برای استقرار خود در طول مراسم تعزیه وسیله گرمایش از قبیل کرسی تعبیه می شد.
وی گفت: بنای این حسینیه در دو طبقه به صورت خشتی و چوبی است و اکنون با توجه به مسقف شدن آن پشت بام این حسینیه نیز امکان اسکان و استفاده از فضای درونی حسینیه را دارد.
یکی از تعزیه خوانان حسینیه اعظم برغان می گوید: تغییراتی که تکنولوژی در جامعه کنونی ایجاد کرده از معنویت تعزیه اندکی کاسته است اما ما تمام تلاش خود را می کنیم و مردم نیز آنقدر عاشقند که همین را هم از ما می پذیرند.
وی افزود: به عنوان نمونه کم شدن اسب از تعزیه ها از معنویت کم کرده است و همچنین در گذشته که بلندگو و اکو و این قبیل چیزها نبود و تعزیه خوانان صداهای رسایی داشتند معنویت بیشتری بر فضا حاکم می شد.
**انتشار کتاب پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی توسط تعزیه پژوه البرزی
پژوهشگر تاریخ و فرهنگ البرز نیز با اشاره به انتشار کتاب پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی توسط تعزینه پژوه البرزی گفت که این کتاب توسط یونسکو منتشر شده است.
حسین عسگری با اشاره به قدمت بالای تعزیه در استان البرز، افزود: کتاب 'پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی' پس از 12 سال تلاش جدّی و عالمانه دکتر عنایت الله شهیدی، پژوهشگر البرزی نوشته شده و در سال 1379 به عنوان پژوهش برگزیده فرهنگی سال ایران انتخاب شد.
وی اظهار داشت: این کتاب ارزشمند در سال 1380 با همکاری کمیسیون ملّی یونسکو در ایران در 820صفحه به چاپ رسیده است.
وی گفت: دکتر عنایت الله شهیدی در سال 1304 خورشیدی در روستای برغان از توابع شهرستان ساوجبلاغ واقع در استان البرز، در میان جذبه های پرشکوه شعر و شور و عشق شبیه خوانان صادق آن روستا و در خاندان علمی شهید ثالث (از فقیهان نام آشنای قرن سیزدهم هجری قمری) زاده شد.
عسگری افزود: شهیدی، درباره علاقه اش به تعزیه می نویسد 'برای ما که بچّه بودیم، تعزیه همه چیزمان بود. یادم میآید یکی از سال ها، دهه اوّل محرم با عید نوروز مصادف شد. عید نوروز با آن همه شادی و مراسم خاص، اهمیت زیادی برای ما داشت و حتّی روزها را می شمردیم تا کی عید نوروز برسد. اما ما در آن سال و در ایام محرّم با وجود تعزیه، شیرینی خوردن و عیدی گرفتن را به دست فراموشی سپرده و به دیدن تعزیه ها می رفتیم. حتّی در یک مراسم روضه خوانی من ناهار را رها کردم و رفتم به دیدن تعزیه'.
وی بیان داشت: دکتر شهیدی پس از دریافت کارشناسی و کارشناسی ارشد حقوق قضایی و علوم اجتماعی موفق به دریافت درجه دکتری در رشته فلسفه و کلام اسلامی شد، مدّتی استاد فلسفه دانشگاه تهران بود، اما از دهه 40 وارد پژوهش های تعزیه و نمایش های مذهبی شد.
این تاریخ پژوه البرزی اضافه کرد: دکتر شهیدی در اینباره می نویسد 'قبل از انقلاب در شیراز همایشی درباره تعزیه برگزار شد که عده زیادی از فرهنگ شناسان ایرانی و غیر ایرانی در آن حاضر شدند و به ارایه مقاله و سخنرانی پرداختند،بنده نیز گرچه اهل نمایش نبودم اما اطلاعات و مشاهدات گسترده درباره تعزیه داشتم،در همان همایش علاوه بر آقای چلکوفسکی (از تعزیه شناسان برجسته غرب) دوستانی چون دکتر جلال ستّاری و دیگران پیشنهاد کردند که این مواردی که در سینه و خاطرتان ثبت شده، اگر از بین برود حیف است. در حالی که نوشته ها و مطالب درباره فلان مسئله فلسفی بسیار است و هر زمان می توان به سراغ آنها رفت'.
عسگری افزود: همه ی موضوع ها و مباحث مربوط به تعزیه و تعزیه خوانی و ارزش و اعتبار اجتماعی و فرهنگی و پایگاه های هنری این نمایش آیینی در تاریخ هنرهای نمایش سنّتی ایران، مطالبی بودند که در کتاب 'پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی' پس از 12 سال تلاش جدّی و عالمانه استاد شهیدی، نوشته شده و در سال 1379 به عنوان پژوهش برگزیده فرهنگی سال ایران انتخاب گردید.
وی بیان داشت: این کتاب ارزشمند در سال 1380 با همکاری کمیسیون ملّی یونسکو در ایران در 820 صفحه به چاپ رسید و علاوه بر این کتاب مقالاتی از استاد در نشریه های مختلف به ویژه فصلنامه 'پژوهش تئاتر' و فصلنامه 'هنر' به چاپ رسیده است.
عسگری اضافه کرد: چند مقاله او نیز به وسیله پیتر چلکوفسکی (ایران شناس برجسته و استاد فلسفه شرق در دانشگاه های آمریکا) به انگلیسی برگردانده شد که سپس به فارسی ترجمه گردید.
وی گفت: گویا قرار است آخرین کار پژوهشی مرحوم شهیدی یعنی 'مقایسه تمام نسخه های عروسی قاسم' در آینده ای نزدیک به دست چاپ سپرده شود و این یعنی تولّد نوشته پس از مرگ مؤلف.
استاد شهیدی در 18 امرداد 1382 بر اثر ابتلاء به بیماری سرطان مغز در تهران درگذشت.
به هرحال حسینیه اعظم برغان کرج یکی از بناهایی است که اهالی محل و بسیاری دیگر از قدیمی های این منطقه را به یاد و خاطره های تعزیه خوانی در دورانهای گذشته می اندازد که وصف آن روزگاران نشان دهنده ریشه دار بودن این آیین دیرپا در سرزمین ایران اسلامی است.