آسمان داغ و داغ‌تر و بر تعداد روزهای گرم و طاقت‌فرسا افزوده می‌شود هر روز آبادی‌ها و مزارع بیشتری خشک و سراب‌ها از دل کویر سبز می‌شود؛ این قصه غمبار این روزهای مادران کویر است.
چند سالی است اینجا تابستان زودتر آغاز می‌شود، بادهای فصلی داغ در جنوب کرمان دشت‌های تفتیده را بسیار زودتر از سال‌های قبل در برگرفته است و شلاق بلند بادهای ۱۲۰ روزه سیستان نیز این روزها از زابل به تن زخم‌خورده از خشک‌سالی شرق کرمان می‌خورد.
پدیده ماندگاری تابستان تا نیمه‌های زمستان سال ۹۵ کرمان را تا آستانه یکی از کم آب‌ترین سال‌های دهه‌های اخیر پیش برد، بهار هرسال کوتاه‌تر می‌شود، آسمان نیز سال‌هاست نمی‌بارد، این داستان مختص جنوب و شرق کرمان نیست بلکه همه پهنه بزرگ‌ترین استان کشور درگیر پدیده‌ای به نام بی‌آبی و تغییر اقلیم شده است.
حالا دیگر تنها دغدغه مردم تأمین آب کشاورزی و دامداری در استانی که ۴۲ درصد مردمش در روستاها زندگی می‌کنند نیست بلکه تأمین آب شرب هم به چالشی جدی تبدیل‌شده است.
ثبت دمای ۷۴ درجه‌ای در شهداد/ آغاز زندگی شبانه مردم
با آغاز فصل تابستان گرمای هوا در شهرستان‌های مختلف استان کرمان بیشتر از گذشته شده است ثبت دمای ۵۵ درجه در شرق کرمان و ۵۷ درجه در جنوب کرمان تنها گوشه‌ای از چالش‌های تغییر اقلیم در استانی است که روز گذشته دمای ۷۴ درجه هم در آن ثبت شد و مردم کویرنشین در شهداد که در مجاورت کویر مرکزی زندگی می‌کنند یکی از گرم‌ترین روزهای سال را تجربه کردند.
افزایش افسارگسیخته دمای هوا در استان کرمان، مردم برخی از شهرستان‌ها و روستاهای دورافتاده را مجبور به زندگی شبانه کرده است، ساکنان این مناطق مجبورند روزها را در خانه‌های خود سپری کنند و با غروب آفتاب برای انجام امور روزمره از خانه‌ها خارج شوند.
سیر صعودی درصد تبخیر آب نیز موجب شده منابع محدود در دسترس هم تهدید شوند و چالش‌های فصل گرما در استان تشدید شود به‌گونه‌ای که آب در لوله‌های آب آشامیدنی نیز در نیمه‌روز به نقطه‌جوش نزدیک می‌شود این در حالی است که نوسان شدید و قطع برق نیز در مناطق دورافتاده بر مشکلات مردم افزوده است.
حداقل ۵۸۸ روستای با جمعیت بالای استان کرمان هم‌اکنون با تانکر آب‌رسانی می‌شوند و افت کیفیت آب در شهرهای بزرگ نیز باعث بروز مشکلات متعددی ازجمله بیماری‌های کلیوی در جامعه شده است.
معمای آرسنیک بی‌پاسخ ماند
پس از کاهش منابع آبی در کرمان مسئولان استان برای تأمین آب مجبور به اجرای طرح‌های انتقال آب حوزه به حوزه در داخل گستره جغرافیایی استان شدند اما گذر این خطوط انتقال بر روی ذخیره‌گاه‌های معدنی به‌خصوص معادن مس نگرانی‌ها در خصوص افزایش وجود آرسنیک در منابع آبی استان را افزایش داده است.
درحالی‌که نماینده مردم کرمان در شورای عالی استان‌ها طی ماه‌های اخیر بارها نگرانی‌های شدید خود از وجود آرسنیک در منابع آبی را مطرح کرده اما آب منطقه‌ای استان، ضمن رد این نگرانی‌ها تأکید کرده که با چنگ و دندان جلوی کاهش کیفیت آب استان و آلودگی آن به آرسنیک را گرفته است.
باوجود اجرای پروژه‌هایی مانند طرح انتقال حوزه به حوزه آب از صفارود به شمال کرمان اما بارندگی‌های بی‌رمق، طی سه دهه گذشته و ادامه خشک‌سالی، استان را در آستانه بحران جدی اجتماعی قرار داده است.
درحالی‌که متوسط بارندگی در کشور ۲۴۰ میلی‌متر است اما سال‌هاست میزان بارندگی در بزرگ‌ترین استان کشور به متوسط بلندمدت بارندگی یعنی ۱۲۸ میلی‌متر هم نرسیده است.
نتیجه عدم بارندگی در استان، خشک شدن هکتارها باغ و مزرعه در روستاهای استان و از دست رفتن فرصت‌های اشتغال‌زایی در روستاها است حالا اقتصاد از روستا به شهر در کرمان معکوس شده است.
با نگاهی به آمار رشد مهاجرت در استان کرمان به‌سادگی مشاهده می‌شود که حاشیه‌نشینی روستاییان در حاشیه شهرهای بزرگ استان ازجمله کرمان طی سال‌های اخیر بیش از ۵۰ درصد افزایش‌یافته است و ادامه این روند موجب شده بسیاری از روستاهای استان کرمان طی سال‌های اخیر کاملاً خالی از سکنه شوند.
وضع به‌جایی رسیده که روستاییان حتی آب آشامیدن هم ندارند و در برخی موارد، کشاورزان برای آبیاری آب را با تانکر و صرف هزینه‌های زیاد به مزارع منتقل می‌کنند، تلاش روستاییان برای حفظ کشاورزی با چنگ و دندان در حالی ادامه دارد که در برخی از روستاها مردم ترجیح می‌دهند بخشی از باغ‌ها و مزارع را برای حفظ باغ‌های دیگر خشک کنند و سهمیه آب را به مزارع محدودتر اختصاص دهند.
تمام این‌ها در حالی است که یک‌چهارم باغ‌های کشاورزی کشور در استان کرمان قرارگرفته که با توجه به بحران آب در استان کاملاً غیرمنطقی است.
تبدیل کشاورزان به کارگران روزمزد شهرها
تلاش برای ادامه حیات ۴۲ درصد مردم استان کرمان در روستاها در حالی ادامه دارد که حالا برخی از مردم به‌جای کشاورزی به کارگران روزمزد بیکار در شهرهای بزرگ تبدیل‌شده‌اند.
محمد یکی از این کشاورزان است که در یکی از روستاهای زرند در شمال استان کرمان زندگی می‌کند، محمد که باغ‌های کشاورزی‌اش را حداقل از سه نسل قبل به ارث برده است این روزها برای تأمین معاش خانواده‌اش روزها لب جاده خاکی منتهی به شهر زرند منتظر اتوبوسی می‌ماند که قرار است هر روز صبح وی را به ایستگاه کارگران فصلی ببرد.
وی به خبرنگار می‌گوید: این روزگار تنها مختص من و پسرانم نیست بلکه در روستای ما و روستاها اطراف صدها خانواده به دلیل خشک شدن قنات‌ها از کشاورز به کارگر تبدیل‌شده‌ایم.
محمد که هنوز دستانشان پینه‌بسته بیل و خیش و شخم کشاورزی است با اندوه به باغ خشک‌شده‌اش نگاه می‌کند و افسوس می‌خورد و به خانه‌های روستایی اشاره می‌کند که همین چند سال قبل ساکنانشان برای ادامه زندگی به شهر مهاجرت کردند.
خانه‌ها تقریباً نیمه ویرانه شده‌اند و پیرمرد روستایی می‌گوید که بقیه ساکنان روستاها هم مجبورند به‌زودی به شهر مهاجرت کنند.
این روستایی می‌گوید: مردم دیگر توان مالی ندارند که بتوانند در روستا بمانند اگر به شهر برویم شاید بتوانیم بخشی از هزینه‌های خانوار را تأمین کنیم، دیگر در روستا جمعیتی برای زندگی باقی نمانده است. مدرسه نیست، کشاورزی نیست، زندگی هم نیست. روزگاری ما شیر و ماست را در دامداری‌ها تولید می‌کردیم و در شهر می‌فروختیم حالا هر روز که از شهر به روستا می‌آیم باید ماست و شیر بخریم.
از شمال استان به حاشیه شهر کرمان به منطقه اختیار آباد و زنگی آباد می‌رویم. علی منصوری کشاورز پسته‌کاری است که به قول خودش دیگر آن ارج‌وقرب گذشته را ندارد. زمین‌های پسته‌اش در حال خشک شدن هستند و سرمایه چندین ساله در مقابل چشمانش در حال نابودی است.
علی به وعده‌های اجرا نشده مسئولان اشاره می‌کند و می‌گوید: قرار بود که بعد از اتمام پروژه فاضلاب شهر کرمان آب پس از تصفیه به کشاورزان حومه شهر کرمان فروخته شود اما این آب هیچ‌گاه به مزارع نرسید، چون کلاً طرح فاضلاب راکد شد.
آلونک سازی روستاییان قدیم و حاشیه‌سازان جدید
طی یک دهه گذشته بسیاری از کشاورزان در کرمان دست از کار کشیده‌اند و در حومه شهر کرمان اقدام به آلونک سازی کرده‌اند. «علی» این حرف را در حالی می‌زند که شاخه‌های خشکیده درختان باغش را در دستش می‌شکند و می‌گوید: این درختان سه‌ساله هستند و باید حداقل ۱۵ سال ثمر بدهند اما چون آبی برای آبیاری وجود ندارد مجبور شدیم این بخش از باغ را خشک‌کنیم که درختان ده‌ساله را حفظ کنیم.
این کشاورز با اشاره به اینکه این وضعیت کشاورزان در رفسنجان، کرمان، زرند و راور و سیرجان است که ۹۰ درصد پسته ایران را تولید می‌کردند گفت: چاه‌ها چندین بار کف شکنی شده‌اند و عمق برخی از چاه‌ها به ۲۷۰ متر رسیده و دیگر امکان کف شکنی وجود ندارد اما آب دهی به صفر رسیده است.
وی ادامه داد: برخی از چاه‌های آب به‌اندازه‌ای شور شده که برای استفاده در بخش کشاورزی مجبور به نصب آب‌شیرین‌کن روی چاه هستیم اما به دلیل آلودگی زیست‌محیطی ناشی از پس‌ماند حتی اجرای این طرح هم مسکوت ماند، میزان سختی آب به حدی است که در صورت آبیاری درختان خشک می‌شوند. حالا ما با این امکانات می‌خواهیم جلوی انتقال پایتخت پسته جهان از ایران را به آمریکا بگیریم اما واقعیت این است که پسته کارانی که در حال حاضر در دشت‌های کالیفرنیا کار می‌کنند اکثراً مهاجرانی هستند که از کرمان به کالیفرنیا رفته و سرمایه‌های خود را هم برده‌اند.
اینجا مردم تلاش می‌کنند زندگی کنند
در شرق استان کرمان روزگار مردم بسیار بدتر از شمال استان است، اینجا مردم تلاش می‌کنند زندگی کنند، برخی از مردم حتی آب آشامیدن را از قنات‌ها و به‌صورت غیربهداشتی تأمین می‌کنند.
اما اینجا مشکل فقط آب نیست، تغییر اقلیم روزگار مردم را تیره‌وتار کرده است، هر روز هفته حداقل مردم با یک مورد طوفان شن دست‌به‌گریبان می‌شود اما زور طوفان شن و ریزگردها بسیار بیشتر است و چنان گریبان مردم را می‌گیرد که هر هفته صدها نفر به دلیل مشکلات تنفسی راهی مراکز درمانی می‌شوند.
ریگان و فهرج یکی از محروم‌ترین مناطق کشور از نظر وجود زیرساخت‌ها و امکانات رفاهی محسوب می‌شوند در این شهرستان‌ها کسی دنبال رفاه نیست بلکه چشم‌ها به دنبال امکانات اولیه برای زندگی می‌گردد.
افزایش بیش‌ازحد دمای هوا در این مناطق و تغییرات گسترده و ناگهانی آب‌وهوا داستانی عجیب را در این مناطق رقم‌زده است.
زهرا یکی از زنان روستایی فهرج است که روستای محل زندگی‌اش در اوج طوفان شن و بی‌آبی توسط سیلاب از بین رفت.
خودش می‌گوید: در روز حادثه از آسمان خاک می‌بارید و شدت طوفان به حدی بود که نمی‌توانستیم از خانه‌ها خارج شویم اما در اواسط روز دهیار با مراجعه به خانه‌ها گفت که تا چند ساعت دیگر باید روستا را تخلیه کنیم زیرا سیلاب به‌زودی به روستا می‌رسد.
کسی این حرف‌های مسئولان را قبول نمی‌کرد چون در روستای ما سال‌ها باران نباریده بود و حتی قنات‌ها خشک‌شده بودند و آب با تانکر به روستا می‌رسید.
سیلی که از میان طوفان شن و ریزگردها روستا را بلعید
اما در نهایت با اصرار دهیار روستا را تخلیه کردیم و به بالادست رفتیم و در کمال تعجب دیدیم به‌یک‌باره سیلاب مهیب از میان طوفان شن و ریزگردها وارد روستا شد و همه‌چیز را با خود برد، برخی از روستاهای بالادست روستا به‌کلی نابود شدند.
این حادثه در بهمن‌ماه سال گذشته اتفاق افتاد اما حالا اگر سری به روستا بزنیم حتی یک قطره آب در قنات‌ها و رودخانه‌های روستا وجود ندارد، در برخی مناطق شرق و جنوب کرمان زمستان‌ها سیل می‌آید و تابستان آبی برای خوردن وجود ندارد. اما هنوز هم در آسمان روستا ریزگردها جلوی نور خورشید را گرفته‌اند.
همین زن روستایی می‌گوید: در روزهای اخیر شدت گرمای هوا به حدی است که خرماهای نارس نخلستان‌ها تا ۴۰ درصد ریزش کرده است، دیگر توان دامداری و کشاورزی نداریم و بعد از هر بار طوفان شن تمام نخلستان‌ها و حتی حیاط خانه‌هایمان مملو از شن می‌شود و باید با کامیون و اجاره کارگر شن‌ها را از روستاها و نخلستان‌ها خارج کنیم.
زهرا می‌افزاید: سطح شن‌های روان گاهی چنان افزایش می‌یابد که دیگر نمی‌توانیم درهای خانه را باز کنیم و به‌ناچار از پنجره‌ها رفت‌وآمد می‌کنیم.
مردهای ما درآمد ندارند/ نان را از شهر می‌خریم
زهرا ادامه می‌دهد که خیلی‌ها از روستاها مهاجرت کرده‌اند، مزارع رها شده و دیگر دامداری وجود ندارد چون از بی‌آبی دام‌ها یا فروش رفته‌اند یا تلف‌شده‌اند. مردها هم کار و درآمد ندارند دیگر نمی‌توانیم در روستا زندگی کنیم و هرروز وضع بدتر می‌شود. در روستا اکثراً پیرمردها باقی‌مانده‌اند و جوان‌ترها به شهر مهاجرت کرده‌اند، نانمان را هم از شهر می‌خریم و اگر خوش‌شانس باشیم یک گونی آرد خریداری می‌کنیم و نان می‌پزیم.
این زن روستایی، دل پری از طوفان‌های شن و ریزگردها دارد و می‌گوید: راه روستا اکثراً بسته می‌شود، کودکانمان بیماری‌های تنفسی گرفته‌اند و همیشه صدای سرفه می‌آید، آب خوردن نداریم و مواد غذایی را از شهر می‌خریم، دیگر دل‌خوشی برای ماندن در روستا نداریم.
در جنوب کرمان وضع بهتر از شرق استان نیست، بزرگ‌ترین جلگه حاصلخیز استان و جنوب شرق کشور این روزها به بزرگ‌ترین دشت سوخته کشور تبدیل‌شده است.
نماد خشک‌سالی در جنوب کرمان جازموریان است، جازموریانی که جازهایش حالا خشک‌شده‌اند.
جازموریان بزرگ‌ترین حوزه آبریز استان کرمان است، باتلاقی که مدت‌ها خشک‌شده بود اما پس از سیلاب‌های گسترده جنوب استان کرمان بالاخره بعد از ۲۰ سال آب به جازموریان رسید اما شدت گرمای هوا به حدی است که کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند این باتلاق طی دو ماه آینده به دلیل تبخیر خشک می‌شود.
بسیاری از روستاها به حال خود رهاشده‌اند، جازموریان که به بزرگ‌ترین مراتع ایران و قطب تولید دام شهرت داشت حالا به چراگاه شترها تبدیل‌شده است. برخی از عشایر نیز که هنوز در این منطقه باقی‌مانده‌اند به ساربانان شتر تبدیل‌شده‌اند.
گرمای بیش‌ازحد هوا و تابستان زودرس در کنار بادهای شدید و داغ منطقه دست‌به‌دست هم داده‌اند و بسیاری از نخلستان‌های جنوب را طعمه حریق کرده‌اند.
محرومیتی که مضاعف شد
جنوب کرمان به روستاهای کپری و محرومیتش شهره است، محرومیتی که حالا با خشک‌سالی بدتر از گذشته شده است دخترکان آفتاب‌سوخته با لباس‌های محلی در گرمای طاقت‌فرسای جنوب کرمان با لب‌های خشک در انتظار تانکرهای آبی هستند که هفته‌ای یک‌بار از کنار روستای محل زندگی‌شان می‌گذرد و تانکر وسط روستا را آب می‌کند.
زنان روستایی ظرف به دست در انتظار سهمیه آب خوردن روزانه هستند و پیرمردی در کنار درب خانه کپری به ستونی چوبی تکیه داده و به بستر رودخانه خشکی که از کنار روستا می‌گذرد خیره مانده، رودخانه‌ای که تا چند سال قبل صبح‌ها با صدای خروشش بیدار می‌شد و حالا می‌توان با کف دست کودکی باریکه جریان آب در لابه‌لای سنگ‌های مسیر رودخانه را تغییر داد.
کرمان با بحران جدی بی‌آبی مواجه است بحرانی که اگر رفع نشود به‌زودی یکی از بزرگ‌ترین بحران‌های اجتماعی و مهاجرت را در استان رقم خواهد زد. بااین‌وجود بزرگ‌ترین پروژه انتقال آب به استان کرمان یعنی انتقال آب از بهشت‌آباد به کرمان به‌کلی متوقف است و هیچ راه‌حل جایگزینی به‌جز صرفه‌جویی در مصرف آب در مقابل مهم‌ترین چالش این روزهای کرمان قرار نگرفته است.
مدیرعامل آب و فاضلاب روستایی استان کرمان در خصوص آخرین وضعیت آب استان کرمان می‌گوید: کرمان با معضل جدی خشک‌سالی و کمبود آب و تغییرات اقلیمی مواجه است و تابستان امسال و گرمای شدید هم بر مشکلات افزوده است.
علی رشیدی با اشاره به برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی گفت: بسیاری از این منابع حالا ازدست‌رفته است و با فرونشست دشت‌ها، آلودگی منابع محدود، هدر رفت آب در بخش‌های مختلف و شور شدن بیش‌ازحد آب مواجه هستیم.
«در کرمان سالانه متوسط بارش‌های ۱۲۸ میلی‌متر است»، رشیدی با بیان این جمله می‌گوید: همین میزان بارندگی نیز برخی از سال‌ها تأمین نمی‌شود اما مصرف آب برای هر فرد ۲۵۶ لیتر در شبانه‌روز است که نشان از الگوی اشتباه مصرف دارد. در بخش‌های غیر شرب وضعیت بدتر است مثلاً در کشاورزی که ۹۲ درصد آب موجود در استان را به خود اختصاص داده است ۷۰ درصد آب به دلیل کشاورزی سنتی هدر می‌رود.
وی به کمبود شدید آب در مناطق روستایی جنوب و شرق استان کرمان اشاره کرد و افزود: بااین‌وجود سعی شده است که با مدیریت منابع موجود مشکلات به حداقل ممکن کاهش یابد.
وی به تعداد بالای روستاها در استان کرمان اشاره کرد و افزود: مشکل تأمین آب و منابع محدود در استان به دلیل خشک‌سالی تشدید شده است، یک‌میلیون و ۲۶۰ روستایی در استان کرمان که شغل اکثر آن‌ها کشاورزی است با چالش جدی مواجه شده‌اند. بااین‌حال سعی کرده‌ایم با اجرای طرح‌های توسعه‌ای مشکلات موجود را به حداقل ممکن برسانیم.
وی با اشاره به شوری آب در ۲۶۵ روستا گفت: برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی موجب شده تعادل بین منابع شور و شیرین دچار لطمه شود و باید با اختصاص اعتبار موردنیاز مشکل این روستاها را رفع کرد.
بحران آب در کرمان جدی است
معاون امور عمرانی استانداری کرمان بحران آب در کرمان را جدی دانست و اظهار کرد: کرمان در رده استان‌های گرم و خشک است.
ابوالقاسم سیف الهی متوسط بارندگی در استان کرمان را ۱۲۹ میلی‌متر عنوان و تصریح کرد: ۸۰۰ میلیون مترمکعب بیلان منفی در استان کرمان را شاهد هستیم.
وی یکی از اقدامات برای کاهش بحران آب در کرمان را اجرای طرح همیاران آب عنوان کرد و گفت: این طرح از دو سال پیش اجرایی شده و تا ابتدای سال جاری ۹۸۰ میلیون مترمکعب صرفه‌جویی صورت گرفته است.
سیف الهی با اشاره به اینکه ۹۵ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، گفت: این نکته نیز حائز اهمیت است که بخش زیادی از آب در بخش کشاورزی به دلیل استفاده از روش‌های غرقابی هدر می‌رود و باید کشاورزان به سمت استفاده از سیستم‌های آبیاری مکانیزه سوق داده شوند که البته اقدامات خوبی در این خصوص انجام‌شده به‌گونه‌ای که رتبه نخست اجرای طرح‌های آبیاری تحت‌فشار در سال گذشته به کرمان اختصاص یافت.
خسارت‌های خشک‌سالی به‌سادگی قابل جبران نیست
معاون امور عمرانی استاندار کرمان از عدم پرداخت منابع برای سیستم‌های آبیاری مکانیزه به‌عنوان یکی از مشکلات بر سر راه طرح همیاران آب نام برد و افزود: برای حل این مشکل به مردم اعلام شد که با استفاده از هزینه شخصی نسبت به تجهیز مزارع و باغات خود به سیستم آبیاری تحت‌فشار اقدام کرده و بعد از تأمین منابع ملی مبلغ هزینه کرد آن‌ها جبران شود.
وی با اشاره به تأمین ۹۹ درصد آب کشاورزی کرمان از آب‌های زیرزمینی افزود: این امر شاخص منفی در استان کرمان به شمار می‌رود.
وی میزان مصرف آب در بخش شرب را چهار درصد و در بخش صنعت یک درصد ذکر کرد و ادامه داد: بارش‌های خوبی در سال گذشته و اوایل سال جاری شاهد بودیم اما برخی خسارت‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی به‌اندازه‌ای است که با بارش‌ها جبران‌پذیر نیست.
۱۰ هزار چاه غیرمجاز در کرمان وجود دارد
سیف الهی از وجود ۱۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان کرمان خبر داد و افزود: بخش عمده‌ای از این چاه‌ها در دولت گذشته حفرشده‌اند و متأسفانه اکنون برای برخورد با آن‌ها هم با موانع قانونی مواجه هستیم.
وی بحران آب را در حاشیه‌نشینی مؤثر دانست و گفت: مردم روستاها به دلیل کمبود آب راهی شهرها شده و به حاشیه‌نشینی روی آورده‌اند که این مسئله مشکلات زیادی را به دنبال دارد.
معاون استاندار کرمان با تأکید بر لزوم کاشت محصولات کشاورزی با نیاز آبی کم و بازدهی بالا گفت: زرشک، چای ترش، به‌لیمو و زعفران از جمله کشت‌های جایگزین در استان کرمان هستند.
گفته می‌شود که در زمستان سال گذشته چهار سد کرمان تقریباً به‌صورت کامل آبگیری شده است اما حقیقت این است که سدها تنها حدود یک درصد نیاز آبی استان را تأمین می‌کنند و بی‌آبی سایه بحرانی شدید را بر سر مردم استان گسترده است.
منبع: مهر