|اگرچه ما انسان ها برای انتقال مفاهیم و مقاصد و همچنین یادگیری و مستندسازی دانش، همواره از ابزار «زبان» استفاده کرده و «گفتگو» می کنیم اما «گفتگو» در معنای اصطلاحی کلمه، با همه انواع مذاکره و گفت و شنود برابر نیست. «گفتگو» به نوع خاصی از مذاکرات معمول و متداول در ارتباطات روزانه اطلاق می شود که نه تنها آن را ممتاز و ارجمند می سازد بلکه «گفتگو» را برای پیشرفت و توسعه اجتماع، لازم و ضروری می کند.
اگر بخواهیم تعریفی کوتاه و کاربردی از «گفتگو» ارائه دهیم می توان آن را «فرآیندی تعاملی، بالنده (پیش رونده) و مبتنی بر اراده و آگاهی دانست که در مسیر دانش افزایی، کشف راه حل و یا تفاهم و دریافت مشترک قرار می گیرد.»
«گفتگو» امری «فرآیندی» است بدان معنا که در بستر زمان استمرار و جریان می یابد. نتیجه پایانی، در آغاز، آشکار نیست و چه بسا حاصل این فرآیند که با هم آمیزی و جرح و تعدیل آراء و افکار همراه است با انتظارات و اعتقادات اولیه، متفاوت باشد.
«گفتگو»، «تعاملی» است یعنی آنکه مبتنی بر مشارکت مؤثر اطراف مختلف میز بوده و قرار بر تعلیم یکسویه و تک گویی نیست. علاوه بر این، تعامل متضمن معنای همدلی و همراهی نیز می باشد.
«گفتگو»، «بالنده» (پیش رونده) است. منظور آنکه فرآیند «گفتگو»، جریانی رو به جلو و در جهت پیشرفت است. در یک «گفتگو» به فراروی از وضع موجود می اندیشیم و قرار بر سکون و یا بازگشت به گذشته نیست.
«گفتگو»، مبتنی بر «اراده» است. بدان معنا که تنها بر صورت «خواست» جدی طرفین که قاعدتاً در «نیاز» آنها به دانش و یا راه حل ریشه دارد، مبتنی خواهد بود.
«گفتگو» بر «آگاهی» استوار است؛ یعنی بنابر آن است که در خلال «گفتگو» تنها گزاره های صحیح (بر اساس مبانی روش شناسی) و مبتنی بر منطق، مورد استناد و استفاده قرار گیرد؛ چه آنکه در غیر این صورت پیشرفتی حاصل نخواهد شد و این فرآیند منجر به نتیجه نخواهد بود.
و بالاخره آنکه «گفتگو» در مسیر «یادگیری» (دانش افزایی)، کشف یا تولید راه حل و یا حصول تفاهم و تصویر مشترک خواهد بود که در واقع، اهداف و کارکردهای «گفتگو» به حساب می آیند.
نکته قابل توجه آنکه «گفتگو» را می توان از نگاهی خرد و یا از منظری کلان مورد دقت و بحث قرار داد که طبیعتاً ابزار ها و اقتضائات متفاوتی می یابند. منظور از «گفتگو» از منظر خرد، مهارت های گفتگو بین آحاد و افراد جامعه است و مراد از گفتگو از نگاه کلان، فرهنگ و فضای گفتگو در میان اجزا و عناصر نظام حکمرانی اجتماعی (نهادهای حاکمیتی، نهادهای مدنی و مردم) است که در این حوزه، مطبوعات و رسانه ها کارکردی کلیدی و حیاتی می یابند. در مسیر توسعه عمومی اجتماعی، به ترویج و توسعه «گفتگو» هم از نگاه خرد و هم از منظر کلان نیازمندیم. چراکه به شدت در مسیر هم افزایی، تفاهم، ارتقای استعدادها و توانمندی های انسانی، تفاهم و همراهی عمومی، تولید راه حل های اجتماعی و تقویت اراده عمومی، کاربرد و کارآیی دارد.
بنابر تعریف و تفسیری که ارائه شد، اجمالاً آموختیم که «گفتگو» با مذاکرات و محاورات معمول روزانه و به طور خاص با «مجادله» متفاوت است. در «مجادله» ما به دنبال اثبات نظر خویش و اسکات (ساکت ساختن) رقیب (و نه رفیق) هستیم و در فرآیندی «واکنشی» و نه»همدلانه» مشارکت می کنیم. «مجادله»، صحنه رویارویی، عصبیت و درگیری است در حالی که «گفتگو» پرده نمایش همدلی، بردباری و تفاهم است. «گفتگو» از این منظر، بدیل (آلترنانیو) جنگ است و آنگاه که روزنه ای برای ادامه فرآیند «گفتگو» نتوان یافت، جنگ آغاز خواهد شد.
براین اساس اگر امروزه در صحنه بین المللی و یا در فضای داخلی شاهد انواع درگیری هستیم ریشه در آن دارد که به دلیل توفق منافع فردی و حکومت هوس ها، هر طرف تنها سعی بر اثبات خویش دارد و مجال و مسیری برای «شنیدن» دیگران باقی نگذارده است. گرایشی به «گفتگو» وجود ندارد چراکه اراده ای معطوف به دانش و فضیلت و تعالی (فراروی) موجود نیست.
آری، آبشخور «گفتگو»، «اخلاق» است و «گفتگو» تنها در فضایی آراسته به فضایل اخلاقی نظیر آزادی، اعتماد، صداقت، خردورزی، فروتنی، احترام، حرمت و کرامت انسانمی تواند بزرگ شود و ببالد. بنابراین برای ترویج فضا و فرهنگ»گفتگو» باید برای توسعه «اخلاق» در آن اجتماع کوشید. مهمتر از همه آنکه باید بدانیم برای دعوت به فضیلت و اخلاق باید به این صفات آراسته بود. «اخلاق» را نمی توان با «سخن» منتشر ساخت و هیچ تبلیغی مانند «عمل»، برای ترویج «اخلاق» مؤثر نخواهد بود.»گفتگو» معلمی چون «سقراط» می خواهد که با ایمان و اراده، مبلغ و مدافع «گفتگو»بود و آخر الامر جان شیرین خود را میزبان شوکران شهادت ساخت.