محقق و پژوهشگر نهج البلاغه و سیره علوی، معرفی امام علی (ع) به عنوان جانشین پیامبر (ص) را از سه ساحت مورد بررسی قرار داد و گفت: پیامبر (ص) چراغ روشنی هستند که باید روشن بمانند تا امر الهی محقق شود؛ به فرمان خداوند حضرت علی (ع) به عنوان ادامه دهنده راه پیامبر (ص) انتخاب شدند و معرفی حضرت علی (ع) در غدیر به عنوان جانشین حضرت محمد (ص) تکمیل کننده رسالت پیامبر بوده است. وی بیان کرد: در مساله حکومت، انسان به طور طبیعی خود را به حاکم نزدیک میکند برای اینکه از منافع دنیا بهرهمند شود، اما در مساله ولایت الهی اصلاً این چنین نیست، «ولی خدا» چه حاکم باشد و چه حاکم نباشد، آرامش و امنیت را برای بشریت به ارمغان میآوردند، در واقع خداوند برای انسان پناهی قرار داده که هیچ وقت از انسانها نگاه بر نمیدارد.
دکتر محمد دولتی، محقق و پژوهشگر نهج البلاغه و سیره علوی بیان کرد: به فلسفه معرفی امیرالمومنین علی (ع) در روز غدیر به عنوان جانشین پیامبر (ص) میتوان از سه منظر نگریست که معتقدم این سه ساحت دیدگاه جامعی را برای انسانها ایجاد میکند. پیامبر (ص) «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ» و «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ» است یعنی برای همه جهانیان آمدند و رحمت هستند و بناست لطف خداوند و راه سعادت را به انسان نشان دهند، منطقاً این لطف خداوند و راهنمایی پیامبر (ص) در برههای از زمان قطع نخواهد نشد و اگر بنا بود این موضوع با قرآن حل شود، خداوند قرآن را در مقطعی میفرستادند و مساله تمام میشد.
وی ادامه داد: در مطالعه تاریخ و تئوریهایی که برای زبانشناسی و بحثهای فهم متن هست، این مساله وجود دارد که هر متنی ظرفیت این را دارد که از آن برداشتهای متفاوت شود. من فکر میکنم که این مساله را نمیتوان انکار کرد، هم از نظر علمی و فلسفی و هم از نظر تاریخی قابل اثبات است و آن اینکه عنایت و هدایت الهی با متن قابل انجام نیست، بشری لازم است که ناطق باشد و همواره با خداوند ارتباط داشته باشد، اگر ارتباط با خدا قطع شود، دیگر نمیتوان ضمانتی در به روز بودن آن کنید. همین امروز ابهامات و سوالاتی درباره اسلام، احکام و قرآن مطرح میشود، جوامع، فضای اجتماعی، مناسبات و تکنولوژی در این ۱۴۰۰ سال تغییر کرده و نیاز است احکام به روز باشند، فقها که منضبطترین مدل را در بیان احکام الهی مطرح میکنند، در بسیاری از موارد در پاسخها میگویند: «و الله العلم»؛ بنابراین عقل حکم میکند که اگر میخواهیم امر پیامبر اکرم (ص) بماند، لازم است یک ناطقی که قرائت او از قرآن معتبر است، وجود داشته باشد و اگر چنین شخصی از سوی خداوند نباشد، دین تحریف میشود و حتی ممکن است افرادی قرائت خود را به دیگران تحمیل کنند و در مقام حاکمیت، استبداد داشته باشد.
دکتر دولتی بیان کرد: متن قرآن باقی است و در این متن تحریف لفظی صورت نمیگیرد، اما تحریف معنوی صورت میگیرد. قرآن میفرماید: «یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوَاضِعِهِ؛ تحریف صورت میگیرد، اما نه در متن» دقیقاً به همین دلیل امروز گروهی تحت عنوان داعش ظهور و بروز میکند و قرائت خود از قرآن را مطرح میکنند و، چون قدرت و پشتیبانی دارند بر اساس این قرائت، جان انسانهای بسیاری را میگیرند؛ بنابراین یک ساحت اینکه ما پیامبر را به عنوان سفیر خدای متعال در رحمت و تاریخ بشر میبینیم و این جریان اصلاً خاموش نمیشود، در حقیقت یک چراغ که روشن است و باید روشن بماند تا امر الهی محقق شود.
وی به ساحت دوم اشاره و تبیین کرد: ساحت دوم، نگاه به مساله خلافت است. از سوی خداوند کسی باید خلیفه شود و آن خلفا کسانی هستند که پیامبر (ص) از جانب خداوند آنان را معرفی میکند. اگر خداوند بخواهد خود حاکم را تعیین کند مانند حضرت سلیمان (ع) عناصر پنجگانه را به فرمان او در میآورد تا با استفاده از آن دشمنان و مخالفان را از میان بردارد.
اما در غدیر پیامبر (ص) نمیخواهند چنین حاکمیتی را اعلام کنند بلکه میخواهند بگویند که این وظیفه شماست که امیرالمومنین علی (ع) را حاکم خود نگاه دارید. در حقیقت بحث حاکمیت حضرت علی (ع) چیزی نیست که خداوند، پیامبر (ص) و ائمه (ع) زور و توان انجام آن را نداشته باشند بلکه اراده خداوند بر این نبود که جبراً این اقدام مبارک را انجام دهند لذا خداوند میفرماید: «لَقَد أَرسَلنا رُسُلَنا بِالبَیِّناتِ وَأَنزَلنا مَعَهُمُ الکِتابَ وَالمیزانَ لِیَقومَ النّاسُ بِالقِسطِ» النّاسُ ضمه دارد یعنی مردم باید قیام به قسط کنند.
محقق و پژوهشگر نهج البلاغه ادامه داد: خداوند برای اینکه شخصی را حاکم کند، ناتوان نیست بلکه این امر تشریحی و اختیاری است. اینکه تصور شود خلافت موروثی است، صحیح نیست بلکه یک امر الهی است که خداوند مقرر کرده و مردم باید حاکم کنند و اگر هم مردم نخواهند حضرت فرمودند: «افسار شتر خلافت را بر کوهانش میانداختم تا به هر راهی که میخواهد برود» همچنین حضرت فرمودند: «حکومت «بر شما» از این کفش کهنهای که پینه میزنم، نزد من بی ارزشتر است.» ائمه حکومت خواه نبودند، ائمه دنبال برتری و اقتدار نبودند بلکه دنبال تربیت مردم بودند.
وی به ساحت سوم معرفی امام علی (ع) به عنوان جانشین پیامبر (ص) اشاره و خاطرنشان کرد: داستان بعثت پیامبر (ص) بر مبنای «بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ؛ اگر این کار را نکنی، رسالت را نرساندی و آیه الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی؛ امروز است که دین شما کامل شد و نعمت بر شما تمام گشت.» میباشد. در ساحت سوم شما میبینید که اساس بعثت پیامبر (ص) بر این بوده که، ولی خدا را بر مردم معرفی کند، «إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ»
وی در پاسخ به این پرسش که مساله ولایت چه تفاوتی با مساله حکومت دارد؟ گفت: در مساله حکومت، انسان به طور طبیعی خود را به حاکم نزدیک میکند برای اینکه از منافع دنیا بهرهمند شود، اما در مساله ولایت الهی اصلاً این چنین نیست، «ولی خدا» چه حاکم باشد و چه حاکم نباشد، خدا برای من یک پناهی قرار داده که او هیچ وقت نگاه از من بر نمیدارد. امام زمان (عج) برای ما پیام فرستادند «اِنّا غَیْرُ مُهْمِلینَ لِمُراعاتِکُمْ، وَلا ناسینَ لِذَکْرِکُمْ؛ ما در مراعات حال شما سستی نکرده و یاد شما را فراموش نکردیم.» این پیامِ مهربانترین پدر خلقت است، این پیام، ولی است که خداوند قرار داده، این پیام حدیث متواتری است که شیعه و سنی گفتند «أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّه؛ من و علی پدران این امت هستیم.»
دکتر دولتی ادامه داد: در رابطه ولایت، یک سو، ولی و پدر و امام است و یک سو هم ما هستیم. خداوند در بحث و خطبه غدیر به رسول الله فرمودند که «به مردم بگو، امیرالمومنین علی (ع) دلسوز و پدر شماست، دست از شما بر نمیدارد و تا آخرین لحظه غصه شما را میخورد و شما را به بهشت میرساند.» این اصل را در سیره اهل بیت (ع) نیز میبینیم، امام حسین (ع) در شب عاشورا در سخن گفتن با عمر بن سعد به دنبال نجات او بود وگرنه که حضرت پیش از حرکت به سمت کربلا بارها عنوان کرده بود که در این مسیر زنده نخواهد ماند. یا خطبههایی که امام علی (ع) قبل از جنگها میخواندند یا خطبههایی که امام حسین (ع) در کربلا خواندند، همه نشان میدهد که ائمه (ع) به دنبال نجات و تربیت انسانها بودند.
وی گفت: این کلام پدر دلسوزی است که میخواهد کارد به استخوان نرسد، نمیخواهند مردم به شقاوتی برسند که دیگر نتوانند نجات پیدا کنند، این ولایت است و در ولایت حاکمیت شرط نیست، یعنی لازم نیست که حضرت حتماً حاکم باشند تا طعم ولایت را بچشند بلکه ولایت یک امر تکوینی است که خداوند قرار داده است؛ بنابراین در غدیر هم دین الهی تضمین شده و هم حاکم بر مردم در روی زمین تعیین و معرفی شده و هم، ولی خدا و ولایت الهی به مردم نشان داده شده و توصیه گردیده است.
وی درباره مهمترین پیام غدیر برای عصر کنونی، گفت: درباره پیام غدیر قصد ندارم علمی سخن بگویم بلکه به پیام کاربردی اشاره میکنم. مهمترین پیام غدیر این است که به همه بگوییم یک پدر مهربان داریم. فَلْیبَلِّغِ الْحاضِرُ الْغائِبَ وَ الْوالِدُ الْوَلَدَ إلی یوْمِ الْقِیامَهِ هر پدری باید به فرزندش یاد بدهد که پسرم اگر زمانی از من کاری بر نمیآید و اگر زمانی من در این دنیا نبودم و احساس کردی بی پناه هستی و کسی را نداشتی، تو پدر دیگری داری. اگر میبینی که من پدرت هستم و دارم کاری برای تو انجام میدهم به خاطر پدر بزرگ تری است که برای هر دو ما پدری میکند.
محقق و پژوهشگر نهج البلاغه ولایت را لطف الهی دانست و گفت: بشر نفس طلب و عجول است و زود مأیوس میشود. خداوند نمیخواهد انسان را آزار دهد و میفرماید برای تو سیستم امنیت و آرامش قرار دادم و این امنیت و آرامش زیباترین پیام برای انسان است. (بلاتشبیه) به عنوان مثال فرزند کوچکی را در نظر بگیرید و به او بگوید که هر چه میخواهد به او میدهید و در ازای آن مادر و آغوش مادر را از او سلب میکنید، این فرزند کوچک نمیپذیرد و مادر و آغوشش را انتخاب میکند، چون آرامش و امنیت این فرزند در آغوش مادر تأمین میشود. ولایت هم آغوش رحمت، مهربانی و لطف خدای متعال است. اینکه مردم سرگردان هستند به این دلیل است که فکر میکنند خدای متعال در دین رسانی یا رسول خدا در غدیر یا ائمه در فرمایشاتشان میخواهند از مردم مطالبهای کنند در صورتی که اصلاً اینطور نیست.
پدری که حرص میخورد و به فرزندش میگوید که مگر من چه بدی به تو کردم، در واقع میخواهد او را بیدار کند که تو پناه قابل اعتماد داری، پناهی داری که مثل دیگران در تو طمع ندارد. به نظرم این مهمترین پیام غدیر است.
در انتها هم حضرت فرمودند که به همه بگویید، حساب و کتاب و خدایی هست. اگر در زندگی کم آوردند، هر سخنی بر دهان خود جاری نکنند، پیش کسی کاسه گدایی نبرند، چون مشرکان در کنار شرکا منافع میجویند. «أَلَیْسَ اللَّهُ بِکَافٍ عَبْدَهُ؛ آیا خدا کفایتکننده بندهاش نیست؟»
دکتر دولتی در پایان گفت: خداوند حضرت علی (ع) را برای مردم برگزید لذا در قرآن میفرماید: «یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ» در واقع الْیُسْرَ امیرالمومنین علی (ع) هستند. خدا امیرالمومنین را برای شما خواست که آسان زندگی کنید. حضرت فاطمه (س) نیز در عیادت زنان مهاجر و انصار به این مساله اشاره کردند و فرمودند که اگر کار را به دست امیرالمومنین علی (ع) میدادید، میدیدید که مرکبی سوار خواهید بود که هیچ اضطرابی ندارد و آرام جلو میرفتید. در واقع به نوعی تشبیه زمان ظهور امام زمان (عج) است، در آن زمان دین حقیقی و اصیل محقق میشود و هر زنی میتواند از شرق به غرب عالم با امنیت سفر میکند.
انتخاب و ولایت حضرت علی (ع) خواست خدا بود، اما پس از غدیر عدهای ورق را برگردانند و طعم تلخ را به کام همگان نشاندند و مردم را بی بهره کردند. به نظرم اگر ما تلخ زندگی میکنیم، ضروری است این پیام شیرین و دوست داشتنی را به هم بگوییم که امام زمان (عج) در میان ما حضور دارند و لازم نیست پس از اینکه حاکم شدند از ولایت ایشان بهره ببریم.
منبع: شفقنا