خراسانرضوی در رده سه استان بحرانی فرونشست زمین/ دشتها در وضعیت قرمز هستند!
به گزارش خبرنگار تابناک در استان خراسان رضوی، پایشهای ماهوارهای و دادههای ژئودینامیکی نشان میدهد که در مناطقی چون نیشابور، مشهد، سبزوار و تربتجام نرخ نشست زمین فراتر از استاندارد جهانی رسیده است. دشت نیشابور با نرخ سالانه حدود ۸۶ میلیمتر، بیش از ۲۱ برابر میانگین جهانی دچار فرونشست میشود؛ رقمی که از دیدگاه ژئوتکنیک، بیانگر تخریب برگشتناپذیر ساختار خاک است.
در دشت مشهد نیز مطالعات تداخلسنجی راداری (InSAR) از کاهش ارتفاع سطح زمین تا ۵۰ میلیمتر در سال حکایت دارد؛ تغییری تدریجی اما پرخطر برای شهرسازی و زیرساختهای حیاتی چون خطوط گاز و راهآهن تهران-مشهد.
عامل اصلی این پدیده، برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی است. هزاران حلقه چاه مجاز و غیرمجازی که در استان فعالند و در برخی مناطق میزان برداشت سالانه از سفرههای زیرزمینی تا سه برابر توان طبیعی تجدید آبخوانها برآورد میشود.
همزمان، کاهش شدید بارندگی و افزایش دمای زمین، موجب تبخیر گسترده و کاهش نفوذ آب به خاک شده است. این دو عامل در کنار الگوی نادرست کشاورزی وابسته به محصولات پرمصرف آبی به تغییر توازن هیدرولوژیکی منجر شده و سبب فشردگی تدریجی لایههای رس و سیلت در عمق زمین میشود؛ فرآیندی که دیگر قابل بازگشت نیست.
مناطق بحرانی خراسان رضوی
پیامدهای فرونشست در خراسان رضوی فقط ژئوتکنیکی نیست، بلکه بر زیستبوم و اقتصاد نیز اثر میگذارد. ترکهای سطحی چند کیلومتری در مشهد، نیشابور، کاشمر، فریمان، سبزوار و... افت کیفیت خاک زراعی در دشتهای جنوبی و تغییر مسیر روانآبها از نشانههای این بحراناند. با ادامه این روند، پیشبینی میشود تا پایان دهه آینده بیش از نیمی از زمینهای قابل کشت استان پایداری خود را از دست بدهند.
«احمد رضاپور» یک کارشناس ارشد مخاطرات محیطی با بیان اینکه بر اساس دادههای منتشرشده تاکنون، چندین شهر و دشت استان در معرض فرونشست شدید قرار گرفتهاند، گفت: دشت نیشابور بحرانیترین منطقه، با نرخ سالانه فرونشست حدود ۸۶ میلیمتر و بیش از ۲۱ برابر میانگین جهانی است.
وی با اشاره به اینکه ترکهای عمیق و طولانی در جنوب و شرق نیشابور گزارش شدهاند و این پدیده تهدید مستقیمی برای راهآهن سراسری تهران-مشهد و شبکه جادهای منطقه ایجاد کرده است، اظهار کرد: همچنین در اطراف کلانشهر مشهد، به ویژه در نواحی جنوب و جنوب غربی (منطقه طرقبه-شاندیز، توس و رضاشهر)، شاهد نشست تدریجی زمین هستیم.
این کارشناس ارشد مخاطرات محیطی با بیان اینکه بر اساس پژوهشهای انجام شده میانگین نرخ فرونشست در حاشیه جنوبی مشهد حدود ۴۰ تا ۵۰ میلیمتر در سال بوده و خطر برای ساختمانها و زیرساختهای شهری جدی است، خاطرنشان کرد: کاهش سطح آبخوان مشهد طی دو دهه اخیر بیش از ۱۵ تا ۲۰ متر گزارش شده است.
وی، از دشت سبزوار به عنوان دومین دشت بحرانی غرب استان، با نرخ فرونشست حدود ۵۰ میلیمتر در سال نام برد و گفت: منشأ اصلی این پدیده برداشت شدید آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی و صنعتی است. آثار نشست در جاده سبزوار-بردسکن و اطراف شهرک صنعتی شماره ۲ سبزوار قابل رؤیت است.
رضاپور، با بیان اینکه در دشت تربتجام جنوب شرقی استان، نرخ فرونشست حدود ۴۰ میلیمتر در سال برآورد شده است، اظهار کرد: خشکسالیهای متعدد و استفاده غیرمجاز از چاهها باعث افت شدید سطح آب زیرزمینی شده و ترکهایی در اطراف مسیرهای فرعی تربتجام-باخرز دیده میشود.
وی با اشاره به اینکه در دشت فریمان و بینالود -بخش شمال شرقی استان، مطالعات ژئوتکنیکی سازمان محیط زیست نشان میدهد که این مناطق با سرعت فرونشست ۳۰ تا ۴۵ میلیمتر سالانه روبهرو هستند، اظهار کرد: در نزدیکی شهر فریمان شکافهایی تا عمق دو متر ثبت شده و تهدید جدی برای جاده فریمان-مشهد محسوب میشود.
وی اضافه کرد: همچنین در دشت قوچان و چناران- از شمال استان گزارشهایی حاکی از فرونشست متوسط ۲۰ تا ۳۵ میلیمتر در سال وجود دارد. در این محدوده کاهش ذخایر آب زیرزمینی و ساختوساز بیرویه بر روی خاکهای سست، موجب ناپایداری زمین شده است.
این کارشناس ارشد مخاطرات محیطی گفت: در دشت کاشمر و بردسکن هم در جنوب غربی استان، فرونشست در برخی نواحی به ۳۵ میلیمتر در سال رسیده است. مهمترین عامل در این منطقه، کشت گسترده محصولات پرمصرف آبی است که فشار شدیدی بر سفرههای زیرزمینی وارد کرده است.
وی با بیان اینکه طبق نقشههای پهنهبندی خطرپذیری زمینشناسی، بخش قابل توجهی از دشتهای خراسان رضوی در محدوده خطر متوسط تا شدید فرونشست قرار گرفتهاند، افزود: خراسان رضوی در حال تجربه یکی از بحرانیترین دورانهای زیستمحیطی خود هست که کانون آن، پدیده فرونشست زمین است.
شواهد موجود نشان میدهد که برای مهار این روند مخرب، نیازمند یک نقشه راه جامع و فوری هستیم، چراکه تاکنون ۳۷.۷ درصد از مساحت کل استان تحت تأثیر مستقیم این معضل قرار گرفته است. تحلیلها حاکی از آن است که ۱۷ دشت در این استان دچار نشست شدهاند که به طور سرجمع، بیش از ۳۰۰۰ کیلومتر مربع از ظرفیت دشتهای خراسان رضوی را از چرخه بهرهبرداری مؤثر خارج ساخته است.
این خروج از چرخه، ابعاد متفاوتی دارد؛ در برخی از این دشتها، نشست به حدی پیش رفته که کشاورزی عملاً دیگر توجیه اقتصادی ندارد. در مناطقی دیگر، اگرچه به دلیل کمضخامت بودن آبخوانها، نشست در سطح به صورت فیزیکی و محسوس مشاهده نمیشود، اما عملاً ذخیره آب زیرزمینی به پایان رسیده و آبخوانی برای آینده باقی نمانده است.
رضاپور خاطرنشان کرد: توجه ویژه به دشت نیشابور به دلیل وجود زیرساختهای حیاتی امری ضروری است؛ این منطقه میزبان راهآهن تهران-مشهد و همچنین خط لوله انتقال نفت به سمت شاهرود است که هر دوی آنها مستقیماً در معرض خطر نشست قرار دارند. نرخ فرونشست در این شهرستان، بنا بر گزارشها، رقمی تکاندهنده بین ۱۲ تا ۱۵ سانتیمتر در سال برآورد شده است.
نتایج مطالعات زمینشناسی نشان میدهد که هفت محدوده مطالعاتی اصلی در استان، از جمله مشهد، نیشابور، کاشمر، جوین، بردسکن، فریمان-تربتجام و دشت رخ، در وضعیت «بحرانی» قرار دارند، افزود: ارقام مربوط به بیشترین نرخ فرونشست سالانه در این نواحی، عمق فاجعه را آشکار میسازد و دشت مشهد، دشت نیشابور و دشت رخ، در صدر فهرست شدیدترین نشستهای سالانه استان قرار گرفتهاند. این آمارها لزوم بازنگری اساسی در نحوه مدیریت منابع آب زیرزمینی را بیش از هر زمان دیگری گوشزد میکند.
پیامدها و خطرات واقعی
برای مهار وضع موجود، کارشناسان راهکارهایی مبتنی بر علم و فناوری پیشنهاد کردهاند؛ تغذیه مصنوعی آبخوانها از طریق حوضچههای نفوذی، مدیریت هوشمند چاهها با حسگرهای میزان برداشت و تغییر الگوی کشت به محصولات کم آببر نظیر زعفران و پسته. همچنین استفاده از مدلهای عددی هیدروژئولوژیکی برای شبیهسازی رفتار سفرههای زیرزمینی در حال بررسی است تا بتوان بر اساس دادههای واقعی تصمیمگیری کرد.
«میثم مجدی» کارشناس آب و خاک با بیان اینکه فرونشست زمین در خراسان رضوی صرفاً یک پدیده طبیعی نیست، بلکه نتیجه مستقیم فشار انسان بر خاک و آب است، گفت: هرچند امروز زمین در این استان آرام فرو میرود، اما پیامدهای آن برای آیندگان پر صداتر از هر زلزلهای خواهد بود؛ بحران کنونی را باید پیش از آنکه خاک کاملاً خاموش شود، با علم، برنامهریزی و تغییر رفتار عمومی مهار کرد.
مجدی در خصوص سه عامل عمده تشدید وضعیت فعلی خراسان رضوی گفت: برداشت بیرویه آبهای زیرزمینی، خشکسالیهای متوالی و تغییر اقلیم و الگوی ناصحیح کشاورزی مهمترین عوامل فرونشست زمین در شهرهای مختلف خراسان رضوی هستند.
وی تصریح کرد: این استان علاوه بر جمعیت زیاد و کشاورزی گسترده، با کمبود بارش طولانیمدت روبهروست. بیش از ۷۰۰۰ حلقه چاه غیرمجاز فعال وجود دارد که فشار سنگینی بر آبخوانها وارد میکند. در برخی مناطق، حجم برداشت سالانه از حد تجدید طبیعی سفره تا سه برابر بیشتر است.
این کارشناس آب و خاک ادامه داد: میانگین بارندگی خراسان رضوی طی یک دهه اخیر حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده است. دمای بالا و تبخیر شدید باعث کاهش حجم آب قابل نفوذ به سفرههای زیرزمینی شده و فرونشست را تشدید کرده است.
وی با بیان اینکه تداوم روشهای سنتی آبیاری، کشت محصولات پرمصرف آب و نبود برنامهریزی دقیق در توسعه زمینهای زراعی، تعادل هیدرولوژیکی زمین را برهم زده است، افزود: گزارشها نشان میدهد که بالغبر ۷۰ تا ۸۰ درصد مصرف آب در بخش کشاورزی انجام میشود.
مجیدی در خصوص پیامدها و خطرات واقعی فرونشست زمین گفت: فرونشست زمین دیگر یک پدیده پنهان نیست؛ آثار آن به شکل ترک در دیوار خانهها، شکاف در جادهها و تغییر سطح زمین در روستاها قابل مشاهده است.
وی با اشاره به اینکه زیرساختهای ارتباطی و انرژی در خطرند به طوری که خطوط انتقال گاز در نیشابور و مشهد و بخشهایی از راهآهن سراسری در حال از دست دادن پایداری فیزیکیاند، اظهار کرد: اراضی کشاورزی کیفیت خود را از دست دادهاند؛ لایههای سطحی خاک فشرده شده و توان جذب آب کاهش یافته است.
وی با بیان اینکه ترکهای سطحی حتی در اطراف مناطق مسکونی مشهد، سبزوار، کاشمر و نیشابور مشاهده شدهاند که ساختوساز را با ریسک بالا مواجه کردهاند، ادامه داد: برای مهار این روند خطرناک، مجموعهای از طرحها در دست بررسی یا اجراست که مدیریت هوشمند برداشت آب، تغذیه مصنوعی سفرهها، اصلاح الگوی کشت، آموزش کشاورزان و محدودیت چاههای غیرمجاز و نقشهبرداری دقیق خطرپذیری زمین از آن جمله هستند.
نیشابور و بحران فرونشست زمین
از نیشابور با شکافهای عمیق گرفته تا مشهد، سبزوار، فریمان و تربتجام، این پدیده آرام و بیصدا زمین را در زیر پای مردم میبلعد. اگر اقدام فوری و هماهنگ بین دستگاههای اجرایی، دانشگاهها و مردم صورت نگیرد، بخشی از خاک حاصلخیز این استان برای همیشه از چرخه تولید خارج خواهد شد. نجات زمین، در گرو مهار عطش زمین برای آب است؛ عطشی که انسان خود باعث آن شده است.
شهرستان نیشابور این روزها در مرکز توجه کارشناسان حوزه آب و خاک قرار گرفته است؛ شهری که تا چند سال پیش به دلیل زمینهای حاصلخیز و موقعیت جغرافیایی ویژهاش یکی از قطبهای کشاورزی استان خراسان رضوی به شمار میرفت، اکنون به یکی از کانونهای اصلی فرونشست زمین در سراسر کشور تبدیل شده است. آمارهای رسمی حاکی است که شدت این پدیده در دشت نیشابور از حد بحرانی فراتر رفته و در صورت تداوم شرایط موجود، تهدیدی جدی برای زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی منطقه خواهد بود.
هادی معماریان، پژوهشگر محیطزیست و توسعه پایدار گفت: آنچه امروز در نیشابور رخ میدهد، فقط یک تغییر طبیعی نیست؛ بلکه حاصل چند دهه استفاده بیرویه از منابع آب زیرزمینی است. کاهش شدید تراز آبخوانها، خشک شدن چاهها و افت فشار آب در شبکههای روستایی همه نشانههایی هستند از بحران عمیقی که اکنون به فرونشست زمین تبدیل شده است.
معماریان افزود: مشاهدات میدانی از دشت نیشابور نشان میدهد که ترکها و شکافهای بزرگ در سطح زمین به ویژه در مناطق جنوب و شرق شهرستان به وجود آمدهاند؛ شکافهایی که در برخی نقاط بیش از ۷۰ کیلومتر طول و عمقی که اگر اتوبوسی در آن بیفتد مشخص نیست تا چه عمقی برود. این شکافها نهتنها اراضی کشاورزی را تخریب کردهاند، بلکه در نزدیکی مسیرهای جادهای و خطوط انتقال گاز نیز گزارش شدهاند.
وی با تأکید بر اینکه اگر این روند کنترل نشود، میتواند پیامدهایی فراتر از محدوده نیشابور داشته باشد، تصریح کرد: مسیر راهآهن تهران - مشهد که از این دشت عبور میکند، یکی از مهمترین خطوط ارتباطی کشور است و گزارشهای فنی نشان میدهد تغییرات سطح زمین ممکن است در آینده نزدیک خطرهایی برای پایداری آن ایجاد کند. از سوی دیگر، لولههای انتقال گاز و شبکههای فاضلاب شهری نیز از اثرات فرونشست در امان نخواهند بود. در واقع، فرونشست زمین نه تنها محیطزیست و منابع طبیعی را تهدید میکند، بلکه زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی را نیز در معرض تخریب قرار میدهد.
دانشیار و عضو گروه پژوهشی خشکسالی و تغییر اقلیم در دانشگاه بیرجند اظهار کرد: منشاء اصلی این بحران، برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی برای مصارف کشاورزی است. در دهههای گذشته توسعه مزارع به صورت نامتوازن انجام شد و بسیاری از چاههای غیرمجاز بدون نظارت حفاری شدند. زمین برای سالها فشار ناشی از تخلیه آب را تحمل کرد، اما امروز دیگر تاب ندارد.
کارشناسان حوزه محیطزیست معتقدند که فرونشست زمین تنها یک پدیده فیزیکی نیست؛ بلکه آثار اجتماعی و اقتصادی آن بسیار گستردهتر است. زمینهای کشاورزی در مناطقی که نشست شدید دارند، دیگر قابل استفاده نیستند و چالهها و ترکهای سطحی مانع رشد گیاهان میشود. با کاهش کارایی خاک، تولید محصولات محلی افت کرده و در نتیجه درآمد خانوارهای وابسته به کشاورزی کاهش مییابد. این موضوع در سالهای اخیر موجب مهاجرت شماری از روستاییان به مناطق شهری شده است که خود مشکلات اجتماعی تازهای به وجود آورده است.
در کنار این مسائل، افت سطح آب موجب خشک شدن چشمهها و قنوات تاریخی نیشابور شده که بخشی از میراث فرهنگی منطقه به شمار میروند. از دست دادن این منابع آبی نه تنها به محیطزیست آسیب زده، بلکه چهره فرهنگی و تاریخی شهر را نیز دگرگون ساخته است.
ضرورت اطلاعرسانی عمومی و آموزش شهروندان درباره خطرات فرونشست زمین
در سطح کلان، کارشناسان پیشنهاد کردهاند که دولت برای مقابله با پیامدهای احتمالی فرونشست، نقشه ملی خطرپذیری مناطق کشور را طراحی کند تا مدیریت زیرساختها بر اساس این دادهها انجام شود. در این نقشه، نیشابور بهعنوان منطقه «فرونشست با خطر شدید» طبقهبندی میشود و لازم است طرحهای عمرانی و توسعهای جدید در آن با مطالعات ژئوتکنیک دقیق اجرا شود. همچنین در پروژههای راهسازی و احداث خطوط لوله، باید دادههای مربوط به تراکم خاک و تغییرات عمق سفرههای زیرزمینی لحاظ شود تا از خسارات آتی جلوگیری شود.
هادی ناصری کارشناس آموزش و فرهنگسازی محیطزیست نیشابور در همین خصوص خواستار مشارکت مردم و نهادهای غیردولتی در اجرای این طرحها شد و گفت: بدون همراهی جامعه محلی، هیچ برنامهای به نتیجه نمیرسد. اطلاعرسانی عمومی و آموزش شهروندان درباره خطرات فرونشست زمین میتواند نقش مؤثری در تغییر رفتار مصرفکنندگان آب داشته باشد.
وی با بیان اینکه بحران فرونشست، نتیجه چرخهای معیوب میان مصرف بیش از حد، کمبود بارش و عدم بازسازی منابع آب زیرزمینی است، افزود: افزایش دما و تغییرات اقلیمی نیز این چرخه را تشدید کردهاند؛ به طوری که هر سال میانگین بارندگی در نیشابور کمتر از سال قبل میشود و تبخیر سطحی بیشتر، حجم آبخوانها را کاهش میدهد. در این میان، توسعه بیرویه چاههای عمیق برای تأمین نیازهای شهری نیز بر شدت بحران افزوده است.
ناصری بر ضرورت اقدام فوری تأکید کرد و افزود: اگر روند فرونشست در چند سال آینده کنترل نشود، پیامدهای آن میتواند دامنهای فراتر از خراسان رضوی و حتی در مقیاس ملی داشته باشد. خطر تخریب زیرساختهای حیاتی، کاهش امنیت غذایی و افت ارزش زمینهای کشاورزی همه زنگهای هشدار جدی برای تصمیمگیران کشور است. نیشابور اکنون در نقطهای ایستاده که هرماه تأخیر، به معنای خالی شدن بیشتر زمین زیر پای مردم است.
تداوم همکاری مردم، اجرای دقیق سیاستهای آبی، حمایتهای مالی دولت و تغییر نگرش نسبت به منابع طبیعی، تنها راههای نجات این استان از بحرانی است که از «مرحله هشدار» گذشته و به «مرحله هشدار فوری» رسیده است. آینده بسیاری از شهرستانها، نه در سطح خاک بلکه در اعماق زمین رقم میخورد؛ زمینی که اگر امروز با آن مهربان نباشیم، فردا شاید دیگر نتواند ما را بر دوش خود نگه دارد.
انتهای پیام/