بازیگر اردبیلی گفت: 25 سال است که شمرخوان مسجد و محله ابوطالب اردبیل هستم و در روز عاشورا، با اینکه لباس قرمز لشکر یزید را بر روی پیراهن مشکی خود میپوشم، به این فکر میکنم که چقدر در مقابل سرور و سالار شهیدان روسیاهم.
به گزارش تابناک اردبیل، مراسم شبیه خوانی به همت حوزه هنری، شورای شهر، شهرداری و محله ابوطالب از 17 تا 19 مهر ماه در آمفی تئاتر رو باز بوستان هنر در حال برگزاری است، در این سه روز، گروه شبیه خوان مجالس حر بن یزید ریاحی، امان نامه و وداع امام حسین(ع) را به نمایش خواهد گذاشت تا عزاداران بیش از پیش با سیره ابا عبدالله الحسین(ع) و یاران باوفایش آشنا شوند.
برای آشنایی هر چه بیشتر با مراسم تعزیه یا شبیه خوانی که یکی از سنت و فرهنگهای اصیل مردم اردبیل در روزهای تاسوعا، عاشورا و اربعین حسینی محسوب میشود، گفتوگویی انجام دادهایم با خداویردی خسروی که ربع قرن تجربه برگزاری چنین مراسمی را در ایام محرم و صفر دارد و همچنین معین البکای مراسم شبیهخوانی در بوستان هنر است.
آقای خسروی در خصوص مراسم تعزیه، تاریخ و پیشینه آن توضیح دهید.
قبل از هر سخنی، باید یادی بکنم از دکتر جابر عناصری که در دنیا به عنوان پدر تعذیه و شبیه خوانی شناخته شده است، او که با تحقیق و پژوهشهای بیوقفه هنر شبیهخوانی را به مردم جهان شناسانده و اقدامات شایستهای را در این عرصه به ثبت رسانده است.
باید بگویم ما ایرانیها انسانهای شرقی هستیم که پرستش خدا از سوی ما نسبت به مردم غرب متفاوت و خاصتر است، نمیخواهم به طور کامل وارد این بحث شوم، زیرا مبحث بسیار عمیقی است و نیاز به فرصت زیاد دارد، خداوند به ما کاملترین دین را عطا کرده که یکی از خصوصیات مهم دین اسلام بهروز بودن آن است، به این دلیل که همواره با ابزار جدید و نو خود را تبلیغ کرده و مفاهیم اسلامی را در جامعههای مختلف نهادینه ساخته است، این مسأله موجب شده تا مسلمانان با وسایل نوین به سراغ ترویج آیات قرآن و سبک و سیاق اهل بیت(ع) بروند که یکی از این ابزار هنر تعزیه یا شبیهخوانی است، وقتی امام حسین(ع) در دهم محرم الحرام سال 61 هجری به شهادت رسید، شیعیان با رسم و آیینهای مختلف برای پاسداشت حقانیت، ولایت و امامت و مظلومیت ابا عبدالله عزاداری میکنند که یکی از این رسوم برپایی مجالس تعزیه و شبیهخوانی است.
تعریف و توصیف شما از تعزیه چیست؟
از نظر بنده، چنانچه دو مادر ورزشهاست، باید بگویم مادر تئاتر ایرانی نیز تعزیه است، البته این مطلب گفته خیلی از کارشناسان عرصه تئاتر است به دلیل اینکه قبل از ورود هنر نمایش به ایران، مردم کشور سالهای متمادی مراسم تعزیه و شبیه خوانی را برپا میکردند، بنابراین تعزیه برای ما اهمیت خاصی دارد چرا که نقش پوشان، واقعه عاشورا را برای مخاطب بازگو میکنند و همراه با آنان عزادار حضرت حسین(ع) میشوند.
مکالمه تعزیه از چه زمانی نوشته شده است؟
از زمان آل بویه به این طرف تعزیه خوانی بر ساحت امام حسین(ع) در ایران سرچشمه گرفته و از آن زمان اشعار توسط شعرا گفته شده، اولین شاعر که در مدح و ستایش و چگونگی واقعه عاشورا شعر گفته محتشم کاشانی است، او با سرودن شعر «باز این چه شورش است که در خلق عالم است»، در مدح واقعه عاشورا قلم فرسایی کرده و اشعار ماندگاری را به جا گذاشته و به احتمال زیاد اولین مکالمه فارسی تعذیه را او نگاشته است.
در آذربایجان و به زبان ترکی چطور؟
مکالمهای که در آذربایجان به زبان ترکی استفاده میشود، بیشتر مربوط به دیوان و کتب «قمری» و «دخیل» است، البته ناگفته نماند که سالهای سال است در اردبیل مراسم شبیه خوانی برگزار میشود و بسیاری از اشعاری که در مراسم شبیهخوانی خوانده میشود شاعران گمنام دارد و نوحه خوان و شبیه خوان آن مکالمه را اجرا میکنند. بهتر است بگویم که مکالمههایی که هم اکنون در تعزیه خوانده میشود مخلوطی از اشعار شعرای مختلف است که شبیه خوانان تنظیم میکنند و به معرض دید عموم میگذارند.
آیا تعزیه هم کارگردان به آن معنایی که در تئاتر گفته میشود، دارد؟
بله، در تعزیه به جای کارگردان تعبیر «معین البکا» یا «تعزیه گردان» را به کار میبرند، اگر کار کارگردان را با معین البکا قیاس کنیم، در واقع هر دو یک کار را انجام میدهند، چرا که در تعزیه هم حرکت، موسیقی، لباس و طراحی صحنه زیر نظر معین البکا انجام میشود و تنها شیوه اجرایی فرق دارد، زیرا در تعذیه کسی دیالوگ نمیگوید بلکه با آواها، ریتم صدا و حزن و اندوه متنی از روی کاغذ خوانده میشود تا واقعه کربلا روایت شود.
چرا مدت 25 سال شمر خوانی کردهاید؟
یکی از مهمترین دلایلش این است که صدایم ملاحت لازم را برای امام خوانی یا زینب خوانی ندارد، از طرفی چون سر و کارم با تئاتر است بیشتر میخواهم مخالف خوان باشم، ناگفته نماند که در طول این مدت به نحوه خواندن و تحریر خیلی از شبیه خوانان کمک کردهام.
آیا مردم نسبت به کسانی که شمر خوانی میکنند دید منفی دارند؟
نه اینطور نیست، شمر خوان فقط نقش بازی میکند و به خاطر آن در روز عاشورا رخت قرمز به تن میکند، وگرنه خود شمر خوان هم عزادار است، شما در بسیاری از فیلمهای تعذیه دیدهاید که شمر خوان همراه با مردم و همنوا با آنان گریه میکند بر پسر فاطمه(س)، حتی گاهی کار به جایی میرسد که نمیتواند سخنی بگوید، حال که این سئوال را پرسیدید بگذارید دو قطعه از شعرهایی را که برای مراسم تعزیه سرودهام را برایتان بخوانم:
نه من شمرم، نه این خنجر / نه اینجا کربلا باشد
غرض مقصود ما این است/ در این مجلس بکا باشد
یا در جای دیگری سرودهام:
لباس قرمزم امروز نماد قوم کین باشد
به زیرش من سیه پوشم که در قلبم عزا باشد
آیا هم اکنون از تمامی ظرفیت تعزیه استفاده میکنیم؟
باید بگویم «برشت» که یکی از سرشناسترین افراد در عرصه تئاتر است، فاصله گذاری در هنر نمایش را تا حدودی از مراسم شبیه خوانی گرفته و سپس آن را مدرن کرده و دوباره سوی ما برگردانده، باید به هنر و فرهنگ خود به دیده عمیق و ژرف نگاه کنیم، تعزیه ظرفیت بسیاری دارد که تنها بخشی از آن مورد استفاده ما قرار گرفته، باید با دید باز، علم و آگاهی سراغ آن برویم نه اینکه ماه محرم هر سال از شبیه خوانی یادی کنیم و پس از اجرا فراموشمان شود.
به نظر شما چگونه میتوان به شکل مطلوبتری از مراسم تعزیه بهرهمند شد؟
یکی از راهکارهای آن برگزاری آیین تعزیه خوانی در بین استانهای مختلف کشور است، اینگونه تبادل نظر میشود و هر گروه نقاط ضعف و قوت خود را شناخته و بهتر میتوانیم از ظرفیت این فرهنگ اصیل استفاده کنیم که از سازمان تبلیغات اسلامی و اداره فرهنگ و ارشاد خواستارم در این زمینه گامهای موثری را بردارند.
....................................................
گفتوگو از محمدحسین حسینپور